Επιμέλεια : Αγγελική Μπούλιαρη-Αργυράκη
Εκπαιδευτικός, συγγραφέας
Ο θρύλος της ιπποσύνης και του φτωχού πλην τίμιου ιδεαλιστή
περιπλανώμενου ιππότη, εμφανίστηκε στον Μεσαίωνα. Ο περιπλανώμενος
ιππότης χωρίς αφέντη, με μόνο πλούτο τα όπλα και το άλογό του, συνήθως
ταξιδεύει αναζητώντας εργασία, περιπέτεια, πλούτο, τύχη, γνώσεις,
εμπειρίες.
H ιστορία της περιπλάνησης στη δύση ξεκινά με τον Οδυσσέα,
βασιλιά της Ιθάκης, της Ομηρικής «Οδύσσειας». Ωστόσο, ο Θερβάντες με τον
Δον Κιχώτη του το 1605 εισήγαγε έναν νέο μυθιστορηματικό ήρωα της
περιπλάνησης και της αναζήτησης που ξεπέρασε κατά πολύ τα όρια του
λογοτεχνικού ήρωα. Το βιβλίο μεταφράστηκε σε όλες τις γλώσσες του
κόσμου, έγινε κινηματογραφική ταινία, σειρά κινουμένων σχεδίων, θεατρική
παράσταση, έγινε κομμάτι της ίδιας της γλώσσας με τις εκφράσεις
«δονκιχωτισμός» και «το κυνήγι των ανεμόμυλων», αλλά και σύμβολο της
τρέλας και του ασυμβίβαστου ρομαντισμού.
Ο Μιγκουέλ ντε Θερβάντες Σααβέντρα, έγραψε την ιστορία του Δον Κιχώτη,
όταν πια η ζωή τον είχε τόσο βασανίσει ώστε οι περισσότεροι άνθρωποι στη
θέση του θα είχαν υποκύψει ή θα είχαν χάσει την όρεξη και τη δύναμη να
χαρίσουν στον κόσμο ένα από τα μεγαλύτερα πνευματικά κατορθώματα όλων
των εποχών.
Καταγόμενος από οικογένεια μικροευγενών, όπως και ο
Σαίξπηρ, ο οποίος επίσης πέθανε την ίδια μέρα, 23 Απριλίου 1616, έλαβε
άρτια μόρφωση, ενώ έμεινε αρκετά στην Ιταλία όπου επηρεάστηκε από τη
λογοτεχνία και τον «Μαινόμενο Ορλάνδο» του Αριόστο. Έλαβε μέρος στη
ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου διακρίθηκε και έχασε το αριστερό του χέρι. Σ’
ένα ταξίδι, το πλοίο του κουρσεύτηκε από μαυριτανικά πολεμικά και μαζί με
πολλούς άλλους οδηγήθηκε αιχμάλωτος και έμεινε πέντε χρόνια στο Αλγέρι.
Απελευθερώθηκε με κόπο το 1580 και γύρισε στην Ισπανία. Το ότι, ύστερα
από επανειλημμένες προσπάθειες να αποδράσει, οι Μαυριτανοί δεν τον
σκότωσαν, τιμά τους τελευταίους, οι οποίοι φαίνεται πως θαύμαζαν το ήθος
του αιχμαλώτου τους και το πνεύμα της αυτοθυσίας που είχε επιδείξει προς
χάρη των συντρόφων του στη δυστυχία.
Ο Δον Κιχώτης είναι ένας συνταξιούχος ευγενής από το χωριό Μάντσα της
Ισπανίας, με το όνομα Αλόνσο Κιχάνο, που λατρεύει τις ιστορίες με ιππότες
και ξοδεύει σχεδόν ολόκληρη την περιουσία του για την αγορά βιβλίων. Είναι
τόσο μεγάλο το πάθος του που φτάνει να πιστέψει ότι είναι και ο ίδιος
ιππότης! Μια μέρα, λοιπόν, αποφασίζει να εγκαταλείψει την ανιαρή ζωή του
και να γίνει περιπλανώμενος ιππότης, αφού πρώτα αλλάζει το όνομά του σε
Δον Κιχώτη! Μοναδικός σύντροφος στο ταξίδι του είναι ο πιστός υπηρέτης του
Σάντσο Πάντσα, ο οποίος, σε αντίθεση με τον ονειροπαρμένο κύριό του,
πιστεύει μόνο στη λογική! Στη φανταστική πορεία τους, οι δύο ήρωες
συναντούν γίγαντες, δράκους, δαίμονες, αλλά και πονηρούς κι επικίνδυνους
ανθρώπους. Ο Δον Κιχώτης χωρίς ποτέ να χάνει το θάρρος του, εν μέσω
δυσκολιών και αναποδιών, προσπαθεί να επιβάλει το δίκαιο: «Η μόνη
δικαιοσύνη είναι η απελευθέρωση όλων των καταπιεσμένων».
Η απόφαση του Αλόνσο Κιχάνο να πορευτεί στον κόσμο ως περιπλανώμενος
ιππότης με το όνομα Δον Κιχώτης, φέρει τα χαρακτηριστικά ενός ξεσηκωμού,
μιας φυγής από το καθημερινό, αντιηρωικό παρόν, από την γκρίζα, φτωχική
μονοτονία μιας Καστιλιάνικης πολίχνης, από την ερημιά και τη μιζέρια της
επαρχιακής ζωής, προς τον μεγάλο κόσμο, εκεί όπου είναι ακόμα δυνατά τα
περιπετειώδη βιώματα και οι μεγάλες πράξεις.
Σε κάθε εποχή οι άνθρωποι
ήσαν πεπεισμένοι ότι μπορούσαν να εγκαταλείψουν το ίδιο τους το εγώ και να
μεταμφιεσθούν σε κάτι άλλο. Οι άνθρωποι πάντα θέλουν να έρθουν εκτός
εαυτού, να αποσείσουν το μαρτύριο της καθημερινότητας, αναζητούν μιαν
ανώτερη μορφή ύπαρξης, επιθυμούν να μεταμορφωθούν σε κάτι εντελώς
διαφορετικό.
Ο Δον Κιχώτης είναι ως προς τον χαρακτήρα ευγενής και στέκεται ψηλότερα
από το περιβάλλον του, όμως ο ιδεαλισμός του σκορπίζεται δίχως νόημα και
χρησιμότητα αφού δεν γνωρίζει ο ήρωας πώς να τον θέσει στην υπηρεσία
λογικών σκοπών, αλλά αντιγράφει τυφλά τους ήρωες των ιπποτικών
μυθιστορημάτων που διαβάζει.
Είναι καλοπροαίρετος αλλά πνευματικά απαίδευτος και επομένως εύπιστος
απέναντι σε κάθε αυθεντία. Στο επίπεδο της σκέψης δεν είναι παρά ένας
άνθρωπος του μεσαίωνα που εμπιστεύεται τυφλά τα μοιραία ιπποτικά
αναγνώσματά του με τον ίδιο τρόπο που ο μεσαιωνικός άνθρωπος
εμπιστεύεται τα δόγματα της εκκλησίας. Είναι η ενσάρκωση ενός απόκοσμου
ιδεαλισμού και μιας ηθικής ακαμψίας που δεν κάνει ούτε την παραμικρή
υποχώρηση και θέλει να περάσει με το κεφάλι μέσα από τον τοίχο. Είναι ένας
ήρωας που παίρνει τη λογοτεχνία κατά λέξη και έως θανάτου στα σοβαρά και
που γίνεται ο ίδιος λογοτεχνία. Είναι το τραγικό παράδειγμα ενός ανθρώπου
που δεν μπορεί να κρατήσει υπό έλεγχο τη φαντασία του.
Η δύναμη της φαντασίας του συγχέει την επίφαση με την πραγματικότητα. Και
τότε, αμήχανος μπροστά στις συνέπειες των πράξεών του, επιστρατεύει την
υπόθεση ότι του έχουν κάνει μάγια. Η παρουσίαση των φανταστικών
βιωμάτων του ως αποτέλεσμα μαγείας είναι η μόνη ερμηνεία που μπορεί να
συλλάβει η σκέψη του.
Σε όλα όσα κάνει επικαλείται πάντοτε ό,τι έχει διαβάσει στα ιπποτικά του
μυθιστορήματα. Ακολουθεί σχολαστικά το πρότυπο της περιπλανώμενης
ιπποσύνης σε όλες, ακόμα και τις πιο γελοίες, λεπτομέρειες, ως το πικρό
τέλος. Βάζει τον πρώτο διαβάτη που συναντά να τον χρίσει ιππότη με το
ιπποτικό σπάθισμα στον ώμο, όπως έχει διαβάσει ότι γίνεται στα ιπποτικά
μυθιστορήματα, ενώ στην ταβέρνα δεν πληρώνει τον λογαριασμό, επειδή
ποτέ δεν διάβασε ότι ένας περιπλανώμενος ιππότης πλήρωσε λογαριασμό σε
χάνι ή καπηλειό. Και όπως ακριβώς επιτάσσουν τα πρότυπά του, λαχταρά τη
φήμη. Αποφαίνεται, ωστόσο, ότι οι ρωμαιοκαθολικοί ιππότες θα έπρεπε να
επιδιώκουν πιο πολύ τη δόξα των ουρανών και λιγότερο τη ματαιόδοξη φήμη
του προσωρινού βίου επί της γης.
Ο Δον Κιχώτης, ως μυθιστορηματική ύπαρξη, συγκεντρώνει στοιχεία που τον
καθιστούν ιδιαίτερα πολύπλοκο κι ως εκ τούτου αντιφατικό. Αφελής και
ονειροπόλος σε βαθμό να φαντάζεται ανύπαρκτους κινδύνους και περιπέτειες,
κι από την άλλη σώφρων, σοφός, πατά γερά στην πραγματικότητα, με
αδιατάραχτη ισορροπία που μπορεί να διευθετήσει κάθε ζήτημα με
αφοπλιστική απλότητα, κινούμενος αποκλειστικά στα πλαίσια της
δικαιοσύνης, της ηθικής αποκατάστασης και της σύνεσης, με δυο λόγια του
ανθρωπισμού.
Σε όλο το δεύτερο τόμο βλέπουμε το Δον Κιχώτη να γελοιοποιείται και να
γίνεται έρμαιο των ισχυρών ανθρώπων της άλλης πραγματικότητας.
Εξευτελίζεται και ταπεινώνεται από το δούκα, τη δούκισσα κι από τον κάθε
υπηρέτη. Γίνεται γραφικός, κατατροπώνεται. Η πραγματικότητα του
συναισθήματος ηττάται ολοκληρωτικά από την αμείλικτη πραγματικότητα του
κυνισμού και της δύναμης. Κάθε Δον Κιχώτης είναι καταδικασμένος στη
συντριβή.
Οι τελευταίες σκηνές στο νεκροκρέβατο του Δον Κιχώτη είναι συγκινητικές.
Καταλαβαίνει την πλάνη του και συνειδητοποιεί όλο το μέγεθος του
εξευτελισμού του ως περιπλανώμενος ιππότης. Μετανιώνει και καταριέται τα
ιπποτικά βιβλία που τον παρέσυραν. Έτσι, ο Θερβάντες μας φέρνει ενώπιον
της οδυνηρής πραγματικότητας μετατρέποντας την κωμωδία σε δράμα,
κάνοντας το γέλιο πικρό, και επιβεβαιώνοντας την άποψη ότι είναι «ο Σαίξπηρ
του Νότου».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. ERWIN LAATHS, Παγκόσμιος Ιστορία της Λογοτεχνίας, Τόμος Α!,
Εκδόσεις Ι. Αρσενίδη, Αθήνα 1963
2. WILHELM MUHLMANN, Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία και Παγκόσμιος
Πολιτισμός,
Εκδόσεις Νεφέλη, 1997
