«Στο Παλαμήδι χτυπάει ακόμα η καρδιά του Θ. Κολοκοτρώνη μέσα από τη φυλακή του!»
Το κείμενο αυτό σήμερα έχει τίτλο δανεισμένο από το μνημειώδες έργο του Ιάκωβου Καμπανέλη «Το Μεγάλο μας Τσίρκο». Είμαι σίγουρος ότι όλοι έχουμε κάπου στην άκρη του μυαλού μας και το συγκεκριμένο έργο αλλά και τον συγγραφέα του, όσο κι αν η εποχή του φαντάζει τόσο ξένη σε όσους καταθλίβονται όταν πέφτει το facebook.
Όσο κι αν δεν θέλουμε να ακούμε δυσάρεστες αλήθειες, έργα σαν αυτό θα θυμίζουν σε όσους τα ανακαλύψουν δίπλα στις δήθεν ειδήσεις και τα κάθε λογής tik-tok, ότι η σύγχρονη Ελλάδα γεννήθηκε σε μια εποχή επαναστάσεων, αλλά έχασε κάθε ευκαιρία να φωτίσει τον κόσμο και με το σύγχρονο πνεύμα της. Έχασε κάθε ευκαιρία να είναι η ίδια που θα ερμηνεύσει και θα φέρει στον σύγχρονο κόσμο τα έργα των προγόνων της, τα έργα που τόσοι λαοί επικαλέστηκαν ως θεμέλια του σύγχρονου πολιτισμού τους.
Στο μεγάλο τσίρκο του Καμπανέλη οι ήρωες της επανάστασης διαλογίζονται με τους απόγονούς τους. Φέρνουν μπροστά τους τις αλήθειες και την πίκρα των προδομένων και φυλακισμένων επαναστατών του '21: «πού είναι η 3η του Σεπτέμβρη;» ρωτάει ο Κολοκοτρώνης από τον τάφο, θυμίζοντας στους απογόνους του ότι το Σύνταγμα που οι μεγάλες δυνάμεις προτίμησαν να αφήσουν να έχουν, δεν αρκεί από μόνο του για την ελευθερία και τη δημοκρατία. «Ο μόνος τρόπος να μην έχουν (Σύνταγμα)», λέει ο Καμπανέλης, «είναι ν' αφήσουμε να έχουν». Πόσο αληθινό απεδείχθη μόλις τις προάλλες που προκλητικά καταργήθηκε το άρθρο 16 του για να εξυπηρετηθούν τα οικονομικά συμφέροντα των Ιδιωτικών (δήθεν) Πανεπιστημίων. Και παρακάτω οι ίδιες μεγάλες δυνάμεις θριαμβολογούν λέγοντας για τους Έλληνες ότι «Όσα δεν έχουν, είναι απ' όσα αφήσαμε να έχουν».
Πόσο μακρινές και πόσο κοντινές τούτες οι αλήθειες. Ποιος είναι σήμερα περήφανος για την ποιότητα της Δημοκρατίας μας; Ποιος μπορεί να κοιτάξει στα μάτια αυτούς που μας τη χάρισαν με τη ζωή τους και να τους πει ότι τιμάμε στην πράξη και όχι στα λόγια, τη θυσία τους; Μήπως οι Μαυρομιχαλαίοι δολοφόνοι του Καποδίστρια, δήθεν για τη φυλάκιση του Πετρόμπεη; Μήπως οι μεταγενέστεροι κυβερνώντες που τουλάχιστον κάποτε είχαν την αξιοπρέπεια να ομολογήσουν το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν»; Μήπως όσοι έβαλαν στα βιβλία της Ιστορίας σε μια παράγραφο κάπου στη γωνιά, τους εμφύλιους κατά τη διάρκεια της ίδιας της επανάστασης; Και μαζί της την αλήθεια ότι την επανάσταση την ολοκλήρωσαν ξένες δυνάμεις στο Ναυαρίνο, γιατί οι ελληνικές ήταν εξουθενωμένες, όχι μόνο από την άνιση μάχη με τους Οθωμανούς, αλλά και από τις μεταξύ τους ένοπλες έριδες;
«Ζητείται βασιλεύς δια χώραν μικρήν αλλά ενάρετον, με λαμπράς οικογενειακάς αρχάς και παραδόσεις, και εις καλήν κατάστασιν», λέει ο Καμπανέλης στο Τσίρκο του. Και βρέθηκε βασιλιάς, και μαζί του μια τάξη μεσιτών που εγκαθίδρυσαν όχι «ελέω θεού», αλλά ελέω συμφερόντων, ένα καθεστώς που οι πληγές του είναι ακόμη ορατές, τουλάχιστον σε κάποιους από εμάς τους μεγαλύτερους. Διηγούμενος την περιπέτεια της χρεοκοπίας ο Καμπανέλης μας χαρίζει μια εικόνα που έμελλε να την δούμε ξανά πολύ πρόσφατα: «Στολίστηκαν οι ξένοι τραπεζίτες / ξυρίστηκαν οι Έλληνες μεσίτες / κι από κοντά οι μεγάλοι μας προστάτες / αγάλι-αγάλι εγίναν νεκροθάφτες».
Σε μας και στα παιδιά μας, όμως, για την επανάσταση έφτασαν άλλα διηγήματα. Διηγήματα γεμάτα ήρωες και μόνο ήρωες. Διηγήματα που πίσω από την απαίτηση για δημιουργία ταυτότητας, χρησιμοποιούσαν και το Θεό τον ίδιο για να αφήσουν στο φως μόνο τις δόξες της επανάστασης και όσων την ακολούθησαν και να κρύψουν τις ντροπές της. Όμως, όποιος λαός δεν μελετάει τα λάθη του, όποιος διδάσκεται τη μισή ιστορία του, είναι καταδικασμένος να είναι επί της ουσίας ραγιάς. Κάπηλος κάθε λογής προοδευτικών και δημοκρατικών τίτλων, πομπώδους λόγου που εκφέρεται από τους σύγχρονους Έλληνες μεσίτες, αλλά πάντως ραγιάς.
203 χρόνια μετά, η ελληνική επανάσταση κινδυνεύει να γίνει για τις επερχόμενες γενιές ένα άχαρο μάθημα ιστορίας. Μια αφορμή να τυπωθούν νομίσματα και να γίνουν φιέστες. Οι νέοι που καταγράφηκαν να απαντούν ότι «την 28η Οκτωβρίου γιορτάζουμε τον Κολοκοτρώνη» δεν είναι αδιάβαστοι μαθητές. Είναι μια γενιά που μας απειλεί, και με το δίκιο της, ότι θα προσπεράσει τα διηγήματά μας. Ότι δεν την εμπνέουν. Και η ευθύνη είναι όλων όσοι είχαν τη δυνατότητα να πουν περισσότερες αλήθειες, αλλά προτίμησαν τη μεσιτεία. Είναι, σήμερα, ευθύνη δική μας, που αντί να χτίζουμε συνειδήσεις πάνω όχι μόνο στη δόξα, αλλά και στα ολέθρια λάθη της επανάστασης, γιορτάζουμε μεταξύ μας άραγε για να μεταδώσουμε ποιο μήνυμα και σε ποιον;
203 χρόνια μετά θα μου επιτρέψετε να ζητήσω συγγνώμη από τους νέους ανθρώπους, από αυτούς που με την ξύλινη γλώσσα μας τους αποκαλούμε «ελπίδα και μέλλον του τόπου». Συγγνώμη, γιατί τους είπαμε τη μισή αλήθεια και για την επανάσταση και για πολλά άλλα. Γιατί τους εξαπατούμε για να υφαρπάξουμε την ανοχή τους να συνεχίσουμε να μεσιτεύουμε... Γιατί η πατρίδα που τους παραδίνουμε μοιάζει περισσότερο με Μεγάλο Τσίρκο, χωρίς τα εισαγωγικά του Καμπανέλη, παρά με μια πατρίδα που μπορεί να τους κάνει περήφανους.
Η ιστορική μνήμη των γεγονότων, σαν πνευματικός διάλογος, σαν δημιουργική αναμέτρηση προς τον κανόνα του χρέους και όχι σαν αφετηρία στείρας προγονολατρείας και κενών κομπασμών δεν έχει τόση σημασία όμως αν συντηρείται στα ίδια τα έργα, ή στους «μύθους» (σαν αφήγηση όχι σαν ψέμα) και στην ίδια τη γλώσσα των Ελλήνων.
Η εικόνα των γεγονότων αλλάζει ανάλογα με το ποιος γράφει κάθε φορά την Ιστορία. Δεν ξέρω αν ήταν η δική μας γενιά που εξαπατήθηκε ως προς την Ιστορική αλήθεια ή αν είναι οι νέες γενιές που θα εξαπατηθούν. Ακριβώς γι' αυτό, εγώ καταφεύγω στα σύμβολα και όχι τόσο στα γεγονότα, προκειμένου να προβληματιστώ επί της ανασύνθεσης ενός ταυτοποιητικού συστήματος αξιών, που εξακολουθεί να ταυτοποιεί το λαό μας με το ωραίο, το μεγάλο και το αληθινό των αναλλοίωτων αξιών.
Αρκεί η αντίληψη του συμβόλου της θυσίας ως μέσου για την πραγμάτωση της πορείας του ατόμου και των λαών, στην εξέλιξη των αξιών που είναι πάνω από τα γεγονότα, πάνω από την ίδια τη ζωή, των αξιών που αποτελούν μέρος του «εν αρχή όντα Λόγου».
Ισχυρίζομαι ότι η πρόκληση για τη διαμόρφωση και την εξέλιξη της Ιστορικής ταυτότητας ενός λαού δεν βρίσκεται στην παράθεση γεγονότων, αλλά στη χρήση των συμβόλων που βρίσκονται πίσω από αυτά.
Αυτή είναι σήμερα η πρόκληση όχι μόνο της εκπαίδευσης αλλά και ολόκληρου του πολιτισμού των ανθρώπων: να εξελίξουμε τους όρους της παγκόσμιας συνύπαρξης αναδεικνύοντας τις αξίες μας μέσα από τα σύμβολα, που είναι πιο ανθεκτικά από τα γεγονότα, και να προστατεύσουμε τις νεότερες γενιές από το να υποταχτούν, χωρίς ουσιαστική επιλογή, στη δύναμη της εικόνας, στην εξουσία της «πληροφορίας» και τελικά στην υποτίμηση του χρόνου και της Ιστορίας. Γιατί, αναρωτιέμαι, μήπως μετά το «τέλος της Ιστορίας» έρχεται άραγε και το «τέλος της Σκέψης»;
Αυτή θα είναι ή δεν θα είναι η δική μας επανάσταση. Οι επόμενες γενιές θα μας κρίνουν για τις κατακτήσεις μας στη δημιουργία νέων οραμάτων στους νέους, γύρω από μια Επανάσταση που σίγουρα συνέβαλε πολύ θετικά στον Ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό, όπως και αν διεξήχθη.
Νίκος Μαρκάτος
*Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ, π. Πρύτανης
