Τον ερχόμενο Μάιο, τα κεντρικά γραφεία του Οίκου Sotheby’s στη Νέα Υόρκη θα φιλοξενήσουν τη δημοπρασία ίσως του πιο ακριβού βιβλίου όλων των εποχών: μια Βίβλος η αξία της οποίας εκτιμάται έως και 50 εκατομμύρια δολάρια.

Όπως μεταδίδει το theconversation.com, η συγκεκριμένη Βίβλος θεωρείται ως ένα από τα παλαιότερα βιβλία στον κόσμο, ένα παράδειγμα γραπτού που δεν μοιάζει με κανένα άλλο. Τι είναι όμως πραγματικά;

Η προέλευση της Βίβλου

Η Βίβλος λέγεται ότι είναι το βιβλίο με τις μεγαλύτερες πωλήσεις στον κόσμο. Ομολογουμένως, είχε ένα προβάδισμα: τον 15ο αιώνα, όταν ο Γουτεμβέργιος ανέπτυξε τη διάσημη τεχνική εκτύπωσης, ήταν φυσικά η Βίβλος που επελέγη για ευρεία διανομή.

Εκείνη την εποχή, ο Γουτεμβέργιος τύπωσε μια λατινική έκδοση της Βίβλου, γνωστή ως «Vulgate», που μεταφράστηκε από τα εβραϊκά, τα αραμαϊκά και τα ελληνικά από τον Άγιο Ιερώνυμο στις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ. Τέτοια γλωσσική ποικιλομορφία οφείλουμε στο γεγονός ότι η Βίβλος δεν είναι ένα βιβλίο, αλλά μια συλλογή βιβλίων που γράφτηκαν σε διαφορετικούς χρόνους από συγγραφείς που δεν μιλούσαν όλοι την ίδια γλώσσα. Η ίδια η λέξη «Βίβλος» σημαίνει «τα βιβλία».

Η Βίβλος που θα δημοπρατηθεί στις 16 Μαΐου είναι στα εβραϊκά και χρονολογείται γύρω στον 10ο αιώνα μ.Χ. Αυτή είναι μια σεβαστή ηλικία, αλλά υπάρχουν πολύ παλαιότερα χειρόγραφα. Χίλια χρόνια νωρίτερα, οι γραμματείς αντέγραφαν τα ίδια βιβλία σε περγαμηνές (ή, πιο σπάνια, σε παπύρους).

Μερικά από αυτά τα χειρόγραφα πέρασαν χιλιετίες κρυμμένα σε σπηλιές στις δυτικές ακτές της Νεκράς Θάλασσας. Ανακαλύφθηκαν στα μέσα του 20ου αιώνα από Βεδουίνους. Αυτά τα «Χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας», όπως ονομάζονται, είναι τα παλαιότερα χειρόγραφα της Βίβλου μέχρι σήμερα.

Δυστυχώς, είναι φθαρμένα και κατακερματισμένα: υπάρχουν περισσότερα από 30.000 θραύσματα, τα οποία πρέπει να αντιστοιχούσαν σε περίπου χίλιους κυλίνδρους. Υπάρχουν τόσοι γρίφοι που πρέπει να λυθούν και με τα περισσότερα κομμάτια να λείπουν. Τα παλαιότερα χρονολογούνται στον 3ο αιώνα π.Χ., ίσως ακόμη και στον 4ο ή 5ο αιώνα π.Χ.. Τα μεταγενέστερα χρονολογούνται στον 2ο αιώνα μ.Χ.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, η μέθοδος χρονολόγησης βασίζεται στην «παλαιογραφία» –τον τρόπο που σχεδιάζονται τα γράμματα– με την υπόθεση ότι οι άνθρωποι δεν έγραφαν με τον ίδιο τρόπο τον 3ο αιώνα π.Χ. όπως τον 2ο αιώνα μ.Χ.

Πρόβλημα χρονολόγησης

Η χρονολόγηση με άνθρακα-14 είναι θεωρητικά χρήσιμη, αλλά αντιμετωπίζει αρκετές δυσκολίες: είναι μια καταστροφική μέθοδος, επειδή πρέπει να ληφθούν δείγματα και να συνθλιβούν. Αυτά τα δείγματα είναι συχνά μολυσμένα και δίνουν λανθασμένα αποτελέσματα. Και ακόμη και όταν είναι σωστά, τα αποτελέσματα πρέπει να βαθμονομηθούν και μερικές φορές καταλήγουμε σε πολλές πιθανές και μάλλον ανακριβείς ημερομηνίες. Τέλος, ακόμη και όταν η ημερομηνία είναι εύλογη, χρονολογείται μόνο η περγαμηνή ή ο πάπυρος και όχι η γραφή. Το ίδιο το κείμενο μπορεί να είχε γραφτεί πολύ αργότερα – ειδικά αν η περγαμηνή πλύθηκε και ξαναχρησιμοποιήθηκε, όπως γινόταν συχνά: εκείνη την εποχή, η ανακύκλωση ήταν ο κανόνας.

Πριν από την επερχόμενη δημοπρασία, πραγματοποιήθηκε χρονολόγηση με άνθρακα-14, αλλά τα αποτελέσματα δεν έχουν δημοσιευτεί. Λένε ότι αυτή η Βίβλος χρονολογείται από τα τέλη του 9ου ή τις αρχές του 10ου αιώνα μ.Χ., αλλά δεν δίνονται περισσότερες λεπτομέρειες. Είναι προς το συμφέρον του πωλητή να προσφέρει όσο το δυνατόν νωρίτερη ημερομηνία για να αυξήσει την προσφορά, ακόμη και στο σημείο να παρουσιάσει αυτή τη Βίβλο ως έναν κρίκο που λείπει από τα χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας. Στην πραγματικότητα, τα χωρίζει μια χιλιετία, έτσι που μερικές δεκαετίες δύσκολα θα κάνουν τη διαφορά.

Ο κρίκος που λείπει όμως υπάρχει: οι ελληνικές Βίβλοι χρονολογούνται στον 4ο ή 5ο αιώνα μ.Χ. Το πιο διάσημο έργο βρίσκεται στο Βατικανό, εξ ου και το όνομα Codex Vaticanus. Για τα βιβλία της Βίβλου που γράφτηκαν στα ελληνικά, αυτά τα χειρόγραφα διατηρούν το κείμενο στην αρχική του γλώσσα. Αλλά για βιβλία γραμμένα στα εβραϊκά και στα αραμαϊκά, πρέπει να γίνει μετάφραση στα ελληνικά.

Αυτό εγείρει το ερώτημα της αξιοπιστίας αυτής της ελληνικής έκδοσης, ειδικά καθώς μερικές φορές διαφέρει από τις μεταγενέστερες εβραϊκές Βίβλους, όπως αυτή που δημοπρατήθηκε.

Ήταν ανίκανοι ή αποσπασμένοι οι Έλληνες μεταφραστές; Η ανακάλυψη των κυλίνδρων της Νεκράς Θάλασσας έλυσε αυτό το αίνιγμα, καθώς ορισμένοι από αυτούς τους κυλίνδρους, συμπεριλαμβανομένων των εβραϊκών, συμφωνούν με την ελληνική εκδοχή. Με άλλα λόγια, οι Έλληνες μεταφραστές έκαναν αρκετά καλή δουλειά, γιατί το εβραϊκό κείμενο που είχαν μπροστά τους ήταν διαφορετικό από τις μεσαιωνικές εβραϊκές βίβλους.

Το βιβλικό κείμενο δεν σταμάτησε εκεί. Για αιώνες, διαφορετικές εκδοχές μεταδίδονταν από το ένα χέρι στο άλλο, αντιγράφονταν ξανά και ξανά από Εβραίους και χριστιανούς συγγραφείς που δεν μιλούσαν απαραίτητα μεταξύ τους.

Στον Πρώιμο Μεσαίωνα, Εβραίοι μελετητές ανέπτυξαν συστήματα για τη στίξη του βιβλικού κειμένου. Πρέπει να πούμε ότι το εβραϊκό αλφάβητο δεν σημειώνει τα φωνήεντα με συστηματικό και ακριβή τρόπο. Στην πραγματικότητα, το ίδιο κείμενο μπορεί συχνά να διαβαστεί με διαφορετικούς τρόπους, γεγονός που μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες για όσους το θεωρούν ως Αγία Γραφή.

Γι’ αυτό προστέθηκαν μικρές κουκκίδες και πινελιές εδώ και εκεί για να προσδιοριστεί η ακριβή προφορά των φωνηέντων, ο τονισμός και τα σημεία στίξης.

Μόλις τον 10ο αιώνα μ.Χ. δημιουργήθηκε η πρώτη εβραϊκή Βίβλος με την προφορά που χρησιμοποιείται ακόμα σήμερα. Αυτή η Βίβλος είναι ο Κώδικας του Χαλεπίου, που χρονολογείται γύρω στο 930 μ.Χ.. Εκτίθεται στο Μουσείο του Ισραήλ στην Ιερουσαλήμ. Λείπουν αρκετές σελίδες, αλλά ο κληρονόμος του, ο Κώδικας της Αγίας Πετρούπολης (ή Κώδικας του Λένινγκραντ), που αντιγράφηκε το 1009 μ.Χ., είναι πλήρης. Είναι αυτό το χειρόγραφο που χρησιμεύει ως αναφορά για τη μελέτη της Εβραϊκής Βίβλου.

Η Αγία Γραφή που πωλείται δεν είναι ούτε του Χαλεπίου ούτε ο Κώδικας της Αγίας Πετρούπολης. Είναι ο Codex Sassoon 1053. Σε αντίθεση με τον Κώδικα της Αγίας Πετρούπολης, λείπουν σελίδες, επομένως δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι είναι η παλαιότερη γνωστή πλήρης εβραϊκή Βίβλος. Η στίξή του είναι επίσης ελαφρώς διαφορετική από αυτή του Κώδικα του Χαλεπίου.

Αυτό μπορεί να θεωρηθεί είτε ως ελάττωμα είτε ως ποιοτικό στοιχείο: οι πιστοί που επιθυμούν να διαβάσουν την Εβραϊκή Βίβλο σύμφωνα με την επίσημη προφορά θα αγνοήσουν αυτόν τον κώδικα, ενώ άλλοι μελετητές σημειώνουν την αξία αυτού του χειρογράφου για μια συγκριτική μελέτη των εβραϊκών σημείων στίξης.

Η αστρονομική τιμή για το αντικείμενο που δημοπρατείται είναι ενδεικτική της διαρκούς σημασίας της Βίβλου για δισεκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Ο Codex Sassoon 1053 έχει και άλλες ιδιότητες: για παράδειγμα, τοποθετεί τα βιβλία της Εβραϊκής Βίβλου με μια ελαφρώς διαφορετική σειρά από αυτή που γνωρίζουμε.

Το βιβλίο του προφήτη Ησαΐα έχει τοποθετηθεί μετά τον Ιεζεκιήλ, όχι πριν από τον Ιερεμία. Φανταστείτε να παρακολουθείτε τις ταινίες Star Wars με διαφορετική σειρά από αυτή με την οποία κυκλοφόρησαν στις αίθουσες. Το αποτέλεσμα δεν θα ήταν το ίδιο! Αυτό συμβαίνει εδώ: η Βίβλος διαβάζεται με διαφορετικό τρόπο. Κάθε χειρόγραφο είναι μοναδικό, ένα ζωντανό κείμενο σε αέναη ροή.