Η ουκρανορωσική κρίση είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη, με ιστορικές ρίζες και αρκετό δρόμο μπροστά της για να επιλυθεί. Απαντώ συνοπτικά σε σειρά σημαντικών ερωτήσεων, αφού η κρίση είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη και έχει πολλά επιμέρους κεφάλαια.

Γράφει ο Δρ Αθανάσιος Ε. Δρούγος

1 Γιατί η Ρωσία κινείται τόσο επιθετικά εναντίον της Ουκρανίας αυτήν τη στιγμή;

Αυτή η κρίση κατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Βλαντιμίροβιτς Πούτιν. Δεν υπάρχει επί του παρόντος καμία απειλή για τη ρωσική ασφάλεια. Η Ουκρανία βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της κρίσης μόνο και μόνο επειδή η ίδια η ύπαρξή της ως ανεξάρτητου, δημοκρατικού κράτους απειλεί την ικανότητα της Μόσχας να κυριαρχήσει στους γείτονές της και να αναστρέψει τις αλλαγές στην Ευρώπη από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Για τον Πούτιν, η πρόοδος της Ουκρανίας -παρά τις προσπάθειες της Ρωσίας να τη διαμελίσει και να την αποσταθεροποιήσει- αντιπροσωπεύει ένα επικίνδυνο παράδειγμα που θα μπορούσε να εμπνεύσει τον ρωσικό λαό να αναζητήσει την ίδια ελευθερία που απολαμβάνουν οι Ουκρανοί. Αυτό θα έθετε σε κίνδυνο το αυταρχικό καθεστώς που έχει χτίσει ο Πούτιν στη Ρωσία τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Σχετικά με την Ουκρανία ο Πούτιν έχει τη δική του εμμονική κοσμοθεωρία ότι η Ρωσία και η Ουκρανία είναι ένα ενιαίο σύνολο.

2 Γιατί οι ΗΠΑ έχουν εμπλακεί τόσο ενεργά σε αυτήν την κρίση;

Από τον Φεβρουάριο του 2007, όταν έδωσε την περιβόητη ομιλία του στη Διάσκεψη για την Ασφάλεια του Μονάχου, ο Πούτιν επιδιώκει μια ρεβιζιονιστική εξωτερική πολιτική σχεδιασμένη να ανατρέψει την παγκόσμια τάξη ασφαλείας που προέκυψε στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Ο Πούτιν θέλει να αποκαταστήσει την ηγεμονία της Μόσχας στην περιοχή που ελεγχόταν από την πρώην Σοβιετική Ενωση -συμπεριλαμβανομένων των μελών του ΝΑΤΟ στην Ανατολική Ευρώπη- και να αποδυναμώσει τόσο το ΝΑΤΟ όσο και την Ευρωπαϊκή Ενωση. Για την επιδίωξη αυτού του στόχου, η Μόσχα εξαπέλυσε πόλεμο κατά της Γεωργίας το 2008, κατέλαβε την Κριμαία και πυροδότησε έναν όχι αρκετά κρυφό πόλεμο στην Ανατολική Ουκρανία το 2014, ενώ τώρα εξαπολύει επίθεση κατά της Ουκρανίας. Εάν ο Πούτιν επιτύχει τους στόχους του στην Ουκρανία, θα στρέψει μετά την προσοχή του σε εκείνα τα μέλη του ΝΑΤΟ στην Ανατολική Ευρώπη.

Αυτός είναι ο πιο λογικός τρόπος αντίδρασης για τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους για να αποτρέψουν τη νίκη του Πούτιν, με προμήθειες αμυντικών όπλων και οικονομική βοήθεια στην Ουκρανία, καθώς και σκληρές κυρώσεις κατά της Ρωσίας. Αυτή η επιλογή δεν απαιτεί αμερικανικά στρατεύματα. Η αποτυχία της Δύσης να σταματήσει τον Πούτιν στην Ουκρανία μπορεί, επίσης, να δώσει στην Κίνα έναν ακόμη λόγο να αμφισβητήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες για την Ταϊβάν και την πολύπλευρη παρουσία των Δυτικών στη Νότια Κινεζική Θάλασσα. Το Πεκίνο θα θεωρούσε τη νίκη του Πούτιν ως ένδειξη αδυναμίας της Δύσης και των ΗΠΑ και θα αποκτούσε μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση για να προχωρήσει στην Ταϊβάν.

3 Εάν ο Πούτιν επιτύχει στην Ουκρανία, τότε το βλέπει αυτό ως μια πιθανότητα να πάει απευθείας σε μια χώρα του ΝΑΤΟ;

Γνωρίζει ότι αυτό θα ήταν επικίνδυνο. Αλλά, αν μπορούσε να το αποφύγει αυτό, θα ήταν μια σημαντική νίκη για αυτόν. Ακόμη και η λήψη ενός μικρού κομματιού από την Εσθονία ή την Πολωνία θα παραβίαζε την υπόσχεση του προέδρου των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, να «υπερασπιστεί κάθε εκατοστό εδάφους του ΝΑΤΟ». Αυτή είναι η μεγάλη «φωτεινή γραμμή» που δεν έχει ξεπεραστεί ακόμα και, αν ξεπεραστεί, εγείρει πολλά ερωτήματα σχετικά με την αξιοπιστία ολόκληρης της Συμμαχίας.

4 Τι είναι οι Λαϊκές Δημοκρατίες του Ντόνετσκ και του Λουχάνσκ;

Τα δύο εδαφικά τμήματα του Ντονμπάς διοικούνται από αυτονομιστικές κυβερνήσεις που θεωρούνται ευρέως ως πληρεξούσια ρωσικά κράτη εντός της Ουκρανίας. Από το 2014, βρίσκονται σε σύγκρουση με το Κίεβο, το οποίο τους αναφέρει ως «προσωρινά κατεχόμενα εδάφη», παρόμοια με την Κριμαία. Εχουν λάβει στρατιωτική και οικονομική υποστήριξη από τη Μόσχα από τότε που δήλωσαν την ύπαρξή τους μετά την ουκρανική επανάσταση της πλατείας Μεϊντάν το 2014. Οι δύο περιοχές καλύπτουν μια έκταση περίπου 6.500 τετραγωνικών μιλίων και ήταν κυρίως γνωστές πριν από τον πόλεμο για τη βαριά βιομηχανία και την εξόρυξη άνθρακα. Το Ντόνετσκ, η μεγαλύτερη πόλη, είχε στο παρελθόν διεθνές αεροδρόμιο και φιλοξένησε ποδοσφαιρικούς αγώνες κατά τη διάρκεια του πρωταθλήματος UEFA Euro 2012.

Οι μάχες κατέστρεψαν το αεροδρόμιο και άφησαν τις περιοχές αποκομμένες κυρίως από την υπόλοιπη Ουκρανία και σε δεινή οικονομική κατάσταση. Τα σύνορα με τη Ρωσία παραμένουν ανοιχτά. Ποια είναι η σχέση τους με τη Μόσχα; Οι δύο περιοχές θεωρούνται πλήρως ελεγχόμενες από τη Μόσχα, με ηγεσία να έχει εγκατασταθεί από το Κρεμλίνο, ρωσικές επιδοτήσεις να υποστηρίζουν την οικονομία και τον ρωσικό στρατό να παρέχει προστασία και όπλα.

5 Γιατί δεν έχουν ήδη απορροφηθεί στη Ρωσία;

Η Ρωσία έχει φλερτάρει με την ιδέα της αναγνώρισης της ανεξαρτησίας των δύο περιοχών από την Ουκρανία. Ωστόσο, δεν κατάφερε να προσαρτήσει τα εδάφη για διάφορους λόγους.

» Πρώτον, παρέχουν στη Μόσχα σημαντικό μοχλό στη μάχη της με το Κίεβο. Η Ρωσία θέλει τα εδάφη να επανενταχθούν στην Ουκρανία, αλλά με τους ηγέτες της να έχουν δικαίωμα βέτο σε σημαντικές αποφάσεις εξωτερικής πολιτικής, όπως η ένταξη στο ΝΑΤΟ. Εάν η Ρωσία αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της ή προσαρτήσει τα εδάφη, τότε αυτό το σχέδιο, μαζί με τη συμφωνία κατάπαυσης του πυρός του Μινσκ που υπογράφηκε το 2015, θα καταρρεύσει.

» Δεύτερον, πολλοί Ρώσοι δεν αισθάνονται έντονη συγγένεια για την περιοχή. Ενώ οι απλοί Ρώσοι βλέπουν την Κριμαία ως σημαντικό μέρος της πολιτιστικής τους ιστορίας και ο ρωσικός στόλος της Μαύρης Θάλασσας εδρεύει εκεί (Σεβαστούπολη) ελάχιστα είναι αυτά που συνδέουν τους απλούς Ρώσους με την Ανατολική Ουκρανία. Ωστόσο, η Ρωσία έχει δώσει εκατοντάδες χιλιάδες διαβατήρια στην περιοχή (659 χιλιάδες) και βοήθησε στην ενοποίηση της οικονομίας τους με τη Ρωσία.

6 Πόσοι και ποιοι είναι οι άνθρωποι εκεί;

Εγγραφα που διέρρευσαν υποδηλώνουν ότι υπάρχουν λίγο λιγότεροι από 3 εκατομμύρια άνθρωποι στις δύο περιοχές, εκ των οποίων το 39% είναι συνταξιούχοι. Αυτό είναι λιγότερο από το ήμισυ του προπολεμικού πληθυσμού. Ειδικότερα, στοιχεία έχουν δείξει ότι πολλοί από τους ανθρώπους που παραμένουν και διαμένουν εκεί είναι εκείνοι που αντιτάχθηκαν σθεναρά στην επανάσταση του 2014 που ανέτρεψε τον πρώην ηγέτη της Ουκρανίας και γνωστό ρωσόφιλο Βίκτορ Γιανουκόβιτς (η πόλη του βρίσκεται στις περιοχές που ελέγχονται από τους αυτονομιστές) και είναι πολύ φτωχοί άνθρωποι ή δεν μπόρεσαν να φύγουν όταν ξέσπασαν μάχες. Η αντιπολίτευση σε αυτά τα εδάφη είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη. Είναι εξαιρετικά δύσκολο για ανεξάρτητους δημοσιογράφους να πάνε στην περιοχή, πρώτον, λόγω των περιορισμών από τις τοπικές Αρχές και, δεύτερον, λόγω της δυσκολίας να φτάσουν στα εδάφη μέσω της Ουκρανίας. Νωρίτερα, φέτος, μία Ουκρανή δημοσιογράφος που επέστρεψε στο Ντόνετσκ για πρώτη φορά από τον Ιούλιο του 2014 έγραψε: «Τώρα νιώθω σαν τουρίστας εδώ, η ηρωίδα μιας φανταστικής ιστορίας που πέταξε με μια χρονομηχανή στο παρελθόν και όταν επέστρεψα, διαπίστωσα ότι όλα είχαν αλλάξει πέρα ​​από την αναγνώριση».

7 Πόσοι στρατιώτες υπάρχουν στο Ντονμπάς;

Δεν είναι σαφές πόσο μεγάλη δύναμη είναι παρούσα στις δύο περιοχές. Η Ουκρανία ισχυρίστηκε ότι υπάρχουν «35.000 στρατιωτικό προσωπικό και 481 άρματα μάχης, 914 τεθωρακισμένα οχήματα μάχης, 720 συστήματα Πυροβολικού, 202 συστήματα πολλαπλής εκτόξευσης πυραύλων στα ανεξέλεγκτα εδάφη του Ντονμπάς».

8 Θα συμμετείχαν αμερικανικά στρατεύματα σε μάχες;

Είναι μάλλον απίθανο ο Μπάιντεν να στείλει δυνάμεις στην Ουκρανία. Μάλιστα, έχει ρητά υποσχεθεί να μη στείλει αμερικανικά στρατεύματα στην Ουκρανία. Αλλά, αν ο πόλεμος διευρυνθεί εκτός ουκρανικών συνόρων για κάποιο λόγο, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να εμπλακούν Αμερικανοί. Υπάρχουν αμερικανικά στρατεύματα σε Λιθουανία και Πολωνία. Ετσι, εάν υπάρχουν Ρώσοι «πράσινοι» στις χώρες του ΝΑΤΟ, ίσως κρυμμένοι ανάμεσα σε ενδεχόμενες προσφυγικές ροές, ή εάν υπάρξει μια τυχαία επίθεση από τη Ρωσία -ή μια που θα ισχυρίζεται ότι ήταν ατύχημα- σε έναν σύμμαχο του ΝΑΤΟ, τότε είναι δεδομένη η εμπλοκή των ΗΠΑ.

9 Ποιος είναι ο ρόλος του ΝΑΤΟ;

Ως ο κατεξοχήν θεσμός που είναι αφιερωμένος στην Ευρωπαϊκή Ασφάλεια -ένας θεσμός που ιδρύθηκε το 1949 για να προστατεύσει την Ευρώπη από ακριβώς αυτό το είδος της επιθετικότητας που βλέπουμε αυτήν τη στιγμή- το ΝΑΤΟ είναι βασικός παράγοντας σε αυτήν την κρίση. Μεταξύ άλλων ρόλων, είναι ένα φόρουμ διαβουλεύσεων μεταξύ των συμμάχων και των εταίρων του, δηλαδή μια θεσμική και ηθική αρχή που καταδικάζει την πολεμική του Κρεμλίνο και ασφαλώς ένας αγωγός διαλόγου με τη Ρωσία. Πράγματι, η συνεδρίαση του Συμβουλίου ΝΑΤΟ-Ρωσίας στις 12 Ιανουαρίου, η ανταλλαγή διπλωματικών σημειώσεων μεταξύ ΝΑΤΟ και Μόσχας, ο ιδιαίτερα υπολογίσιμος ρόλος του Νορβηγού γενικού γραμματέα του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπεργκ, ακόμη και η πρόσφατη σύνοδος των υπουργών Αμυνας των 30 κρατών-μελών την περασμένη εβδομάδα είναι όλα δείκτες της κεντρικότητας του ΝΑΤΟ ως πολιτικού παράγοντα.

Από στρατηγική άποψη, αυτές οι δραστηριότητες είναι τρόποι για να μεταδοθεί η αλληλεγγύη και να ενισχυθεί η ιερότητα της ευρωπαϊκής τάξης ασφάλειας (και των αξιών πάνω στις οποίες έχει οικοδομηθεί). Επιχειρησιακά, ο Στόλτενμπεργκ έχει δηλώσει επανειλημμένα ότι το ΝΑΤΟ δεν έχει καμία υποχρέωση να υπερασπιστεί την Ουκρανία και δεν θα στείλει δυνάμεις για να το πράξει. Αντίθετα, η Συμμαχία θα επικεντρωθεί στην αποτροπή της ρωσικής επίθεσης κατά του εδάφους του ΝΑΤΟ αυξάνοντας την ετοιμότητα των δυνάμεών της, συμπληρώνοντας τη στάση της νατοϊκής δύναμης στα κράτη της πρώτης γραμμής και εναρμονίζοντας τη διοίκηση και τον έλεγχο αυτών των δυνάμεων. Ωστόσο, η τακτική συνεργασία που προωθεί το ΝΑΤΟ μεταξύ των συμμάχων και των εταίρων του θα επιτρέψει στα μέλη να ενεργούν για λογαριασμό της Ουκρανίας διμερώς ή μέσω συνασπισμών (αμερικανική, βρετανική, λιθουανική, πολωνική, καναδική και στρατιωτική συνδρομή στο Κίεβο είναι συνεχής)

10 Θα μπορούσε αυτή η σύγκρουση να οδηγήσει σε επέκταση του ΝΑΤΟ;

Η επέκταση του ΝΑΤΟ ως άμεσο αποτέλεσμα αυτής της κρίσης είναι απίθανη. Παρά τη δέσμευση του 2008 ότι η Ουκρανία και η Γεωργία θα ενταχθούν τελικά στο ΝΑΤΟ (κάποια στιγμή) η κατοχή εδαφών από τη Ρωσία και στις δύο χώρες απέκλεισε de facto αυτήν την πιθανότητα – γεγονός που ενίσχυσε η τρέχουσα κρίση. Και ενώ το ΝΑΤΟ έχει αποφασιστικά αρνηθεί τις απαιτήσεις της Μόσχας να αντιστρέψει την πολιτική ανοιχτών θυρών (άρθρο 10 της Συνθήκης της Ουάσιγκτον) όλα τα κράτη κατανοούν ότι η ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ είναι επί του παρόντος ανέφικτη. Οι πιθανές περιπτώσεις επέκτασης του ΝΑΤΟ αφορούν τη Φινλανδία και τη Σουηδία, που είναι οι στενότεροι εταίροι του ΝΑΤΟ αλλά όχι ακόμη μέλη. Καθένας έχει μια δύσκολη ιστορία με τη Μόσχα και μοιράζεται σοβαρές ανησυχίες σχετικά με τις αποσταθεροποιητικές ενέργειες της Ρωσίας στα συνορεύοντα με αυτή κράτη.

Η τρέχουσα κρίση έχει επιταχύνει τις συζητήσεις και στις δύο χώρες σχετικά με την αξία της ένταξης στο ΝΑΤΟ σε βαθμό που μια επίθεση πλήρους κλίμακας στην Ουκρανία μπορεί να ωθήσει το δημόσιο αίσθημα προς ένταξη. Αυτό μπορεί να ισχύει ιδιαίτερα στη Φινλανδία, η οποία μοιράζεται μακρά σύνορα με τη Ρωσία και όπου η εμπειρία του Χειμερινού Πολέμου του 1939-40 είναι ακόμα παρούσα στο μυαλό του λαού. Ο Στόλτενμπεργκ επιβεβαίωσε ότι εάν η Σουηδία και η Φινλανδία θα υποβάλουν αίτηση για ένταξη, είναι δυνατό να ληφθεί μια απόφαση γρήγορα και να ενταχθούν πάρα πολύ γρήγορα.