Το Θείον (S) Σουσάκι

Εθνική οδός Αθηνών-Κορίνθου περίπου μεσάνυχτα. Μαγεία. Δίχως κίνηση και με φεγγαράδα να φωτίζει τον Σαρωνικό ασημί. Η κούρσα πήγαινε μπροστά και πίσω η νταλίκα χαλαρά σε ρυθμούς τζαζ. Η ζέστη μόνο με μια διαβολική υγρασία κρατούσε τα παράθυρα ανοιχτά προσφέροντας live βουνό και θάλασσα. Τίποτε άλλο δεν τάραζε την ηρεμία του ταξιδιού. Ξαφνικά στο ύψος των Διυλιστηρίων της Κορίνθου μια θεία μυρωδιά ενεργοποίησε την όσφρηση και οι ταξιδιώτες από το αποπνικτικό μήνυμα του αγέρα βιάστηκαν να κλείσουν τη μύτη και τα παράθυρα. Την τελευταία στιγμή τους πρόλαβε ο οδηγός της νταλίκας με την προσπέραση και τους φώναξε γελώντας ειρωνικά: «Μη κάνετε έτσι δεν είναι τίποτα. Το Σουστάκι είναι, το(S)ουσάκι» και χάθηκε στη νύχτα. Διυλιστήρια ή Σουσάκι, πόθεν η βρώμα; Τι ήθελε να πει ο ποιητής-νταλικέρης;

Μεταξύ σοβαρού και αστείου η παρέα ξεκίνησε τη διύλιση μιάς βρώμικης υπόθεσης. Από το δεξιό μέρος της εθνικής τα φουγάρα της Motor-oil κάπνιζαν φανερά αρειμανίως ζωγραφίζοντας γκρι τον ουρανό και από αριστερά στο βουνό το ηφαίστειο Σουσάκι κάπνιζε κι αυτό κρυφά στον τόπο του 2,7εκατομμύρια χρόνια. Η φύση βρίσκει τρόπους να μιλήσει όταν οι άνθρωποι την ξεχνούν. Στο ανθρωπογενές περιβάλλον οι πετρελαιοδεξαμενές με φωτισμένα τα φουγάρα έκαναν τη νύχτα μέρα. Ακριβώς απέναντι στο βάθος του βουνού και της νύχτας ο γεωλογικός σχηματισμός της ιλυοδεξαμενής (mudpool) του ηφαιστείου έμενε στην αφάνεια γιατί ″ φύσις κρύπτεσθαι φιλεί″ (Ηράκλειτος.Απ. Β 123) ή μάλλον από την αδιαφορία του πολιτισμού. Στη βιτρίνα και πρόσοψη του μοναδικού ηφαιστείου της Αττικής, ορατό από την εθνική οδό υπήρχε μόνο ένα νεκροταφείο αυτοκινήτων. Ούτε μια πινακίδα στην Ολυμπία οδό, ούτε μια ένδειξη για το ωραίον και θείον(S)ουσάκι, 800 περίπου μέτρα από την Αθηνών- Κορίνθου, στο ύψος των Αγίων Θεοδώρων, που αποτελεί το ΒΔ άκρο του ενεργού ηφαιστεικού τόξου του Νοτίου Αιγαίου.

Ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου

Το Θείον(S) Σουσάκι ήταν από την αρχαιότητα τόπος Ιερός(Sacer) και Θειούχος(Sulphur).Σουσάκι λέξη μαγική που η σημασία της χάνεται στα βάθη του μύθου, όταν ο Σεισίχθων (σείω+χθων) Ποσειδών κατάκτησε την πεδιάδα της Κρομμυώνας, περιοχή που εκτείνεται από την παραλία των Μεγάρων έως την Σχοινούσα (Καλαμάκι Κορινθίας). Ο Παυσανίας στα «Αττικά» του περιγράφει την Κρομμυωνία και συνδέει την περιοχή με τον Κρόμο, γιο του Ποσειδώνα. Στο πέρασμα του χρόνου ο Θεός δεν φάνηκε τυχερός για να ριζώσει στον τόπο. Η βαριά βιομηχανία του πολιτισμού έστειλε πατέρα και γιο στον Άδη. Μήπως το ίδιο δεν έπαθε και η Δήμητρα στην Ελευσίνα; Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο, τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο. . . (Ο εφιάλτης της Περσεφόνης,1976.Στίχοι Ν.Γκάτσος,Μουσική Μ.Χατζιδάκης). Όπως προτίμησε λοιπόν η Περσεφόνη να κοιμηθεί στην αγκαλιά της γης μακριά από τη βαρβαρότητα, έτσι εγκατέλειψε και το θείον Σουσάκι ο Τυφωεύς και παραμένει σε λήθαργο.

Τυφωεύς

Η Κλειώ ιστορικός της παρέας μπροστά στα φωτισμένα φουγάρα της Motor- oil θυμήθηκε ότι στο σημείο αυτό υπήρχε ο αρχαίος Σιδούς που αναφέρει ο Ξενοφών (Ελληνικά 4.4.13) σημαντικό παραλιακό οχυρό που καταλήφθηκε από τον Ιφικράτη κατά την διάρκεια του Κορινθιακού πολέμου(395-387). Η συζήτηση για τη συσχέτιση του ηφαιστείου ″Σουσάκι″ με τον αρχαίο Σιδούντα είχε ανάψει για τα καλά μέσα στην κούρσα μεταξύ των ιστορικών και γεωλόγων της παρέας. Εάν ισχύει ότι αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις (Αντισθένης), τότε η ετυμολογία της λέξης φανερώνει το έτυμον (αλήθεια) του πράγματος.

Πράγματι το όνομα του αρχαίου Σιδούντα ίσως φανερώνει το κρυμμένο μυστικό του Σουσακίου.Η λέξη Σιδούς παράγεται από την ινδοευρωπαική ρίζα sweid=ιδρώνω, λάμπω και σχετίζεται με το sudor=ιδρώτας(γιαλιστερός), το sidus, sideris=το σίδερο, αλλά και τα άστρα από το con-sidero(συμβουλεύομαι τα άστρα).Ιδού λοιπόν το Σουσάκι. Ένα άστρο από σίδερο πεσμένο στη γη. Ένα φωτεινό αστέρι φωτιά και λάβα στα σπλάχνα της γης. Ένας αυθαίρετος γοητευτικός συσχετισμός; Πιθανόν! Ωστόσο, όπως υποστηρίζεται τα πρώτα σιδερένια αντικείμενα είχαν τέτοια ισοτοπική σύσταση που η προέλευσή τους εξηγείται με την παραδοχή ότι προήλθαν από μετεωρίτες.(Αναστάσιος Βάρβογλης,Ομότιμος καθηγητής Χημείας ΑΠΘ,1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ονοματολογίας και Ορολογίας της Χημείας, 22-2-2014.Ιστοσελίδα Τμήμα Χημείας,ΕΚΠΑ).

Εξάλλου τα ηφαιστειογενή ορυκτά που σχηματίστηκαν από το μάγμα της γης αποτελούν αψευδείς μαρτυρίες για την προέλευση και την ηλικία της γης.Για τον λόγο αυτόν ο Πλίνιος, ο πρεσβύτερος της παρέας, υποστήριξε ότι ο αρχαίος Σιδούς παραπέμπει στο θείο(sulphur) Σουσάκι. Ο Σιδούς (Sidus),το Σιδηρό-καστρο της Πελοποννήσου κατέχει σημαντική θέση μεταξύ των ελληνικών γεωθερμικών πεδίων υψηλής ενθαλπίας (Σιδηρόκαστρο, Νιγρίτα, Θέρμες Ξάνθης, Θέρμες Λουτρακίου κ.ά).Εξάλλου στην αρχαιότητα κατείχε σπουδαία γεωφυσική και γεωστρατηγική θέση στα όρια Αττικής και Κορινθίας και για τον λόγο αυτό άλλαζε χέρια κυριότητας μεταξύ Αθηναίων, Κορινθίων και Λακεδαιμονίων. Ο Ξενοφών αναφέρει ότι ο Πραξιτάς αποφάσισε να σπάσει ένα τμήμα των τειχών που ένωναν την Κόρινθο με το Λέχαιο και να δημιουργήσει για το στρατό του ένα πέρασμα στο δρόμο προς τα Μέγαρα «προσβαλών πρώτον μεν Σιδούντα,έπειτα δε Κρομμύωνα.» (Ελληνικά,βιβλ.Δ,κεφ.IV,13), ενώ τελικά ο Ιφικράτης, Αθηναίος στρατηγός(419/5-353) με τους πελταστές του ανακαταλαμβάνει τον Σιδούντα «εκ τούτου δε μάλα και τάλλα επετύγχανεν Ιφικράτης καθεστηκότων γαρ φρουρών εν Σιδούντι μεν και Κρομμυώνι υπό Πραξίτου, ότε εκείνος είλε ταύτα τα τείχη»( Ελληνικά,βιβλ.Δ,κεφ.V,19).

Αρχαίος Σιδούς και Κρομμυωνία

Το Ηφαίστειο ευρισκόμενο βόρεια του Σιδούντα και σε υψόμετρο 180μ. από την επιφάνεια της θάλασσας άρχισε τη δράση του στην πεδιάδα της Κρομμυωνίας ως Σουσάκι πριν από 2,7 εκατομμύρια χρόνια την περίοδο του Πλειόκαινου. Στη συνέχεια ο Γίγαντας Τυφωέας έπεσε σε λήθαργο αλλά διατηρεί έως και σήμερα έντονη μεταηφαιστειακή και σολφαταρική δραστηριότητα. Αυτό το μοναδικό εργαστήριο της φύσης αποφάσισε να γνωρίσει από κοντά η παρέα της εθνικής οδού. Ένα μήνα μετά το άκουσμα της μαγικής λέξης Σουσάκι ή Σουστάκι, η παρέα με κατάλληλο για την περίσταση εξοπλισμό σώματος και πνεύματος ξεκίνησε το ταξίδι στα βήματα του Άλφρεντ Φίλιπσον.

Ο Alfred Philippson(1864-1953) υπήρξε σημαντικός γεωγράφος και γεωλόγος που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την γεωμορφολογία της Ελλάδας (Θεσσαλία, Ήπειρο και Πελοπόννησο). Μέσα από την προσωπική του διαδρομή παρουσιάζει το ηφαίστειο Σουσάκι ανοίγοντας το δρόμο για τη μελέτη και την έρευνα. Με την διατριβή του «Πελοπόννησος, απόπειρα μιας περιφερειακής μελέτης πάνω σε γεωλογική βάση» (Βερολίνο,1892), επιβεβαίωσε τις προσδοκίες του μέντορά του Ferdinand von Richthofen. Η Πελοπόννησος «μια περιοχή σχετικά μικρή, καλά οριοθετημένη και με υψηλότατο γεωλογικό, γεωγραφικό και ιστορικό ενδιαφέρον» αποτέλεσε τον μεγάλο έρωτα του Γερμανοεβραίου γεωγράφου.Η παρέα στη διαδρομή από την Αθήνα προς το Σουσάκι κοίταζε τους χάρτες και διάβαζε τα Απομνημονεύματα του Άλφρεντ Φίλιπσον ”Πώς έγινα γεωγράφος,εισαγωγή στο έργο:Ελληνικά Τοπία”. Με έκπληξη παρατηρούσαν για πρώτη φορά σε γεωλογικό χάρτη του 1892 τη καταγραφή και τη διαδρομή προς ″ Solfatara v. Susaki ″.

Χάρτης του Άλφρεντ Φίλιπσον,Λεπτομέρεια με το Solfatara v.Susaki

Στην Ελευσίνα κοντά στα διυλιστήρια η ίδια βρώμα της Εθνικής τους έσπασε τη μύτη. Πάτησαν γκάζι για να ξεφύγουν και η Ερατώ χαριτολογώντας είπε: ”Κι εδώ το Σουσάκι φταίει; Μέχρι εδώ έφτασε η χάρη του;”
Μόλις φάνηκαν τα Μέγαρα ο Ευκλείδης, ο μαθηματικός της παρέας θυμήθηκε τηνΜεγαρική σχολή και τη κριτική του Κυνικού Κράτη του Θηβαίου (365-285)στον Στίλπωνα. Στο σύντομο απόσπασμα που δίνει ο Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή,2.18 διάβαζε:”Αντίκρυσα μετά τον Στίλπωνα, χτυπημένον από βαρειά αρρώστια, στα Μέγαρα, εκεί που, καθώς λένε,είναι το σπίτι του Τυφωέα”. Η Ναυσικά, η αρχαιομαθής της παρέας θυμήθηκε τον αγαπημένο της Όμηρο που πρώτος μίλησε για το σπίτι του Τυφωέα: ″ότε τ` αμφί Τυφωέι γαίαν ιμάσση Ειν Αρίμοις, όθι φασί Τυφωέος έμμεναι ευνάς″ ( Ιλιάδος Β, 782-783). Ωστόσο ο Ευκλείδης διαβάζοντας για τον Κράτη τον Θηβαίο ανακάλυψε και άλλο σπίτι του Τυφωέος, αφού ″εν Μεγάροις, όθι φασί Τυφωέος έμμεναι ευνάς.″ (Διογένης Λαέρτιος, ό.π,2.18) και κατάλαβε ότι αυτή η τοπογραφική μαρτυρία συσχετίζει τα Μέγαρα και την πεδιάδα της Κρομμυωνίας με το ηφαίστειο(Σουσάκι).Εξάλλου είναι γνωστό από τον Όμηρο ότι ο Τυφωεύς,Γίγαντας γιος του Τάρταρου και της Γαίας κατοικούσε στα έγκατα της γης, στα ηφαίστεια.

Ο Τυφωέας ηττάται από τον Δία

Ο Τυφωεύς μετά τη καταδίωξη και την ήττα του από τον Δία εγκατέλειψε το Σουσάκι και εγκλωβίστηκε τελικά στα έγκατα της Αίτνας. ( ″ Σικελία τ` αυτού πιέζει/ Στέρνα λαχνάεντα` κίων/ Δ` ουρανία συνέχει,/Νιφόεσσ` Αίτνα, πάνετες/ Χιόνος οξείας τιθήνα″.Πινδάρου.Πυθία.Είδος α.Ιέρωνι Αιτναίω ή Συρακουσίω).

Το ηφαίστειο Αίτνα τελευταία κατοικία του Τυφωέα

Από την εθνική Αθηνών -Κορίνθου και στην έξοδο προς Αγίους Θεοδώρους η παρέα ακολουθώντας την πινακίδα στον χωματόδρομο ″προς Ηφαίστειο Σουσάκι” και μετά από περιπέτεια ψαξίματος έφτασε στον προορισμό της.
Το σεληνιακό τοπίο ήταν χρωματισμένο από τα ηφαιστειακά αέρια στις αποχρώσεις και τις οξειδώσεις του θείου(S) και του σιδήρου (sidus,Σιδούς). Η πρώτη εικόνα τους μάγεψε .Μπροστά τους ο Γίγαντας Τυφωεύς λαγοκοιμόταν ως ″κείνο δ` Αφαίστοιο κροννούς ερπετόν″(Πίνδαρος), με μάτια τρύπες-ανοιχτά και για στόμα του ένα πεύκο .

Ο γίγαντας Σουσάκι λαγοκοιμάται

Προσπάθησαν να μη ταράξουν τη γαλήνη του και νυχοπατώντας πέρασαν από το μονοπάτι που οδηγούσε στη χαράδρα και στο σπίτι του στο Θειόχωμα.Ευχάριστο ξάφνισμα το μωσαικό της φύσης αποτελούμενο από πετρώματα μοναδικά, αλλού ταιριασμένα σε συνέχεια και αλλού εκσφεντονισμένα και απομονωμένα, όπως ένας Οπάλιος κόσμημα που έδινε μοναχικό σινιάλο λαμπυρίζοντας. Δευτερογενή υλικά κατασκευής και εξαλλοίωσης των θειικών ατμίδων, θα προσθέσει ο Θεόφραστος.Τεράστιες τοιχογραφίες οι αποθέσεις γύψου έδιναν την εικόνα σταλακτιτών. Και τί δεν είχε ο ορυκτός ηφαιστειακός διάκοσμος!

Το μωσαικό της γης

Ασβεστόλιθους,ψαμμίτες,δακίτες και ρυοδακίτες, ανδεσίτες, οφείτες, περιδοτίτες,άργιλο, χαλκηδόνιο, χαλαζία, σιδηροπυρίτη, μαρκασίτη και αυτοφυές θειάφι (αλληλεπίδραση του διοξειδίου του θείου και του υδρόθειου). Ασυνήθιστη η παρέα έκλεισε με μαντήλι τη μύτη.Περπατούσαν σε τόπο ζεστό και φιλόξενο, με χώμα μαλακό,στο Θειόχωμα.Σε ένα από τα αχλοσπήλαια στάθηκαν εκστατικοί να φωτογραφίσουν το αέριο που ελευθερωνόταν από το στόμιο του κρατήρα,νόμισαν! Ο Ηφαιστείων, ο γεωλόγος της παρέας μυημένος στα μυστικά της γης τους αποκάλυψε ότι το Σουσάκι ως ηφαίστειο έχει παγκόσμια ιδιαιτερότητα γιατί δεν έχει κρατήρα αλλά μόνο δεκάδες οπές-στόμια απ`όπου εκλύονται κυρίως θειούχα ηφαιστειακά αέρια που ονομάζονται ατμίδες ή μοφέττες (fumaroles). Τα αέρια αυτά δημιουργούν αποσάθρωση στα πετρώματα με ωραίους σχηματισμούς, μια εικαστική παρέμβαση στο χρώμα του μπρουτζοκίτρινου σε ορισμένα σημεία από τον Μαρκασίτη (θειούχο ορυκτό του σιδήρου). Παρασυρμένη η παρέα από την αισθητική του τοπίου ελευθέρωσε τη μύτη από το μαντήλι αλλά και το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής. Οι λήψεις απανωτές έπεφταν βροχή καθώς η έντονη ζέστη και υγρασία πύκνωναν και έκαναν ορατά τα αέρια στην έξοδο των στομίων.

Στόμιο ηφαιστείου

Μαγεμένοι έπιαναν συχνότητες δυνατών θορύβων από τα χτυπήματα του σιδήρου. Μη τρομάζετε τους είπε ο Ηφαιστείων, δουλεύει το σιδηρουργείο στα έγκατα της γης. Καθώς προχωρούσαν στο βάθος του πεδίου ορισμένοι αισθάνθηκαν αδυναμία.Η ατμόσφαιρα επιβαρυμένη με δεκάδες χιλιάδες κυβικά διοξειδίου του άνθρακα, διοξειδίου του θείου, λιγότερο μεθάνιο και υδρόθειο δεν ευνοούσε την παραμονή τους για πολλή ώρα εκεί. Μικρά ζώα και πουλιά που αναζητούν καταφύγιο στη Θειωνιά βρίσκονταν νεκρά. Ο Ηφαιστείων τους εξήγησε ότι το Σουσάκι ζει αλλά σε κατάσταση λήθαργου. Από τις αναθυμιάσεις του ανασαίνει και προειδοποιεί.Είναι ασφαλέστερο να κοιμάται και να το παρακολουθούμε.Κάνει και ξυπνήσει ή γυρίσει πλευρό να ξεπιαστεί, δεν ξέρουμε τί θα ακολουθήσει. Ένας σεισμός μπορεί να πυροδοτήσει μια ηφαιστειακή έκρηξη κουνώντας το υπόγειο μάγμα σαν μπουκάλι σαμπάνιας. Εξάλλου είναι γνωστή η σχέση ηφαιστείων και σεισμών και όταν μια περιοχή με σεισμική δραστηριότητα όπως η Κορινθία (σεισμικές δονήσεις 1997,1999) έχει ταυτόχρονα πάνω της και το Σουσάκι που ατμεί χρειάζεται παρακολούθηση. Για τον λόγο αυτό στον ηφαιστειότοπο έχουν εγκατασταθεί ειδικά μηχανήματα μέτρησης των αερίων από το Τμήμα Γεωλογίας (ΕΚΠΑ) με τον καθηγητή Ηφαιστειολογίας Κων .Κυριακόπουλο, επειδή η μέτρηση όπως και η χημική ανάλυση των αερίων μας πληροφορεί για την μελλοντική ηφαιστειογενή δραστηριότητα και εξέλιξη. Καθώς η παρέα ανηφόριζε ανέβαινε και η ζέστη. Κύματα θερμού αέρα 45 βαθμών Κελσίου τους ″αγκάλιαζαν″ και η οσμή του θείου γινόταν εντονότερη.Παλαιότερα οι κάτοικοι της περιοχής έκαναν εξόρυξη θείου την περίοδο της Κατοχής ενώ αυτή συνεχίστηκε και στο μέλλον από διάφορους.Με την κουβέντα πέρασαν ευκολότερα από το εντυπωσιακό σεληνιακό τοπίο στις χαράδρες και τα ρυάκια.Ανάπνευσαν.Το περπάτησαν αρκετά το Σουσάκι.Πριν την επιστροφή κάθησαν κάτω από ένα πεύκο στο στόμα του Γίγαντα για μια καθαρή ανάσα και ένοιωσαν την απόλυτη γείωση με τον ηφαιστειότοπο.

Το Σουσάκι

Θεραπευμένοι από την φιλοξενία η μυημένη παρέα στα μυστικά του ″εκατοντακάρανου″ Τυφωέα διολίσθησε στον πολιτισμό.

Ο εκατοντακάρανος Τυφωεύς

Στα χέρια κρατούσαν τα δώρα που τους χάρισε το Σουσάκι, πετρώματα εντυπωσιακών σχηματισμών γεμάτα σίδερο και αστέρια, χθόνια ενέργεια,φυλαχτά από την βαρβαρότητα του πολιτισμού. Στην έξοδο δεν άργησαν να την συναντήσουν.Η βαριά βιομηχανία της περιοχής (βλέπε παρακάτω σχετικό πίνακα.Κωνσταντίνα Πέππα,Η εγκατάσταση βιομηχανιών στο Ν.Κορινθίας, εκατέρωθεν του εθνικού οδικού άξονα Αθηνών-Κορίνθου: Διαδικασίες και επιπτώσεις,σ.49,Βόλος 2005.)

Πίνακας Βιομηχανικής περιοχής Ν.Κορινθίας

″ελάφρυνε″ τη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου με τις εφαρμογές της.Η μυρωδιά του θείου(S) αντικαταστάθηκε από μια απροσδιόριστη δυσοσμία στο ύψος των διυλιστηρίων της Κορίνθου.Τελικά αυτή η βρώμα ήταν θεία(S) ή ανθρώπινη; Η διύλιση της υπόθεσης συνέχισε να τους απασχολεί.Το φάντασμα του νταλικέρη-ποιητή εμφανίστηκε από το πουθενά. Ήταν ένα σημάδι, ένας οιωνός για την απάντηση που έψαχναν; Τα φουγάρα των διυλιστηρίων συνέχιζαν να καπνίζουν με φίλτρο . Όλα υπό έλεγχο και χωρίς κίνδυνο; Το Σουσάκι επέμενε στο στριφτό και άφιλτρο.Παραδοσιακά και μακριά. Αλλά το ερώτημα έως σήμερα παραμένει αναπάντητο. Τελικά πόθεν η βρώμα στην Εθνική οδό Αθηνών-Κορίνθου ; Από τις fumaroles του ηφαιστείου ή τα fumara των πιστοποιημένων βιομηχανιών της περιοχής ; Μήπως διυλίζουμε τον κώνωπα ( Σουσάκι) και καταπίνουμε την κάμηλο ( την βρώμα της Εθνικής ); Ήρθε ο Καιρός οι επιστήμονες να πάρουν υπεύθυνη θέση για το ζήτημα.

Υ.Γ: Το άρθρο αποτελεί ελάχιστο φόρο τιμής στον Γερμανοεβραίο γεωγράφο Alfrend Philippson (1864-1953) που αντιστάθηκε στον Ναζισμό και κράτησε στην καρδιά του την Ελλάδα με τα Απομνημονεύματά του, στα δύσκολα χρόνια του εγκλεισμού στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Theresienstadt (1942-1945).